Enkele gedachten

In november van dit jaar coördineer ik een vak aan de Universiteit Leiden genaamd Tax Debates. Dit vak is – zo vertel ik iedereen die het maar horen wil – de parel in de kroon van de nieuwe opleiding Tax and Society: Building a Sustainable and Fair Tax System.

De insteek van Tax Debates is om studenten kennis te laten maken met facetten van het brede debat over belastingen, zodat zij op termijn zelf aan dat debat kunnen deelnemen. Naast opdrachten en het schrijven van een paper zijn en ‘werkcolleges’ met een voordracht van een expert en dan een debat met de groep.

Colleges Tax Debates

Mijn format is ‘Tax &… iets’ en zo gaan we kijken naar:

• Tax & Ethics
• Tax & Sustainability
• Tax & Civil Society
• Tax & Public Affairs
• En: Tax & Critical Media

Bij het laatste gaat om de kritische journalistiek en onderzoeksplatforms als de Correspondent of Follow The Money (FTM) of de International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ; bekend van onder andere de Pandora Papers en Luxleaks). Wat is hun rol in het belastingdebat? Kritische journalisten zijn de luis in de pels van Nederlandse fiscaliteit, met name als het gaat om thema’s als belastingontwijking en multinationals. Er is veel kritiek op (beweerdelijk) “oppervlakkige” of “gekleurde” berichtgeving en dat is een prima reden om dit met studenten te bespreken. 

Intellectuele privacy? Overbodig luxe?

Tot mijn vreugde heb ik de perfecte gastspreker gevonden in de vorm van de hoofdredacteur van een bekende kritische publicatie. Een paar dagen geleden hebben we overlegd via Zoom. We hadden alles besproken – van de slides tot de huiswerkopdrachten – het ging best goed, en omdat ik dacht dat ‘ie het wel kon waarderen benadrukte ik het volgende: “Oh, en uiteraard wordt er niets opgenomen. We moeten ons verzetten tegen de constate inbreuken in onze intellectuele privacy.” Tot mijn verbazing bleef het even stil, en toen zei mijn gast (en ik parafraseer nu echt heel vrijelijk): “Wat is dat nou voor onzin? Colleges moeten openbaar zijn, altijd. De studenten mag je best beschermen want dat zijn jongvolwassenen en die zeggen soms dingen waar ze later spijt van krijgen. Maar voor docenten geldt dat ze moeten staan achter wat ze zeggen, beeld en geluid, dat houd je toch niet tegen.” Ik geef al een jaar of tien les aan verschillende universiteiten en ik was geschokt door deze reactie. We leven in een wereld van camera’s, Youtube en TikTok en het bewaken van de privacy binnen universiteiten heb ik altijd als een progressieve halszaak beschouwd. “Als alles wordt opgenomen, dan kunnen we toch niet openhartig spreken? Dat is toch geen veilige werk- en leeromgeving?” 

De hoofdredacteur was niet overtuigd…
En ik dacht: “Wat heb ik gemist?”

Veel verschillende activiteiten

De eerste verklaring die bij mij opkwam, was dat de hoofdredacteur en ik  langs elkaar heen hadden gepraat. Dat Zoom-gesprek was niet erg wetenschappelijk en we waren niet begonnen met het definieren van onze kernbegrippen. Als ik het heb over activiteiten op de universiteit, dan denk ik aan veel meer dan alleen werkgroepen en klassieke colleges. Voor mij gaat het om een heel scala aan verschillende activiteiten met eigen doelstellingen, doelgroepen en formats. Alles van de hoogst publieke oratie tot de meest besloten bespreking van een scriptie. Daartussenin liggen hybride werkvormen als het werkcollege, grote werkgroepen, tutorials en Mootcourt. Maar ook conferenties, seminar, debatten, promoties en de exotisch klinkende symposia en colloquia. Daarnaast mogen de MOOCs (Massive Open Online Courses) gericht op het brede, internationale publiek niet onvermeld blijven. Maar ook zaken als het afleggen van een tentamen of de lijst met boeken die iemand geleend heeft bij de universitaire bibliotheek zouden met een beetje fantasie transparantievragen kunnen meebrengen. Immers, de samenleving moet weten hoe streng de tentamens zijn nagekeken en of de opleiding dus wat voorstelt – toch? En wat die boeken betreft, een publieke leenlijst is handig als een titel nog een paar weken weg is maar je het kort zou willen bekijken … Er is altijd een reden te verzinnen waarom openbaarheid es-sen-tieel is.

Factoren voor afweging openbaarheid

Voordat we verder kunnen praten over openbaarheid bij onderzoeks- en onderwijsactiviteiten moeten we eerst bepalen over welke activiteiten het gaat. Per geval kan dan een volwassen afweging worden gemaakt tussen de verschillende belangen. Denk daarbij aan:

• Vrije en veilige wetenschap
• Praktische elementen, zoals gemak voor studenten
• Efficiency voor docenten
• Podium voor wetenschappers om te shinen
• Valorisatie van de wetenschappen (dus: dat er maatschappelijk iets mee gedaan kan worden)
• Stimuleren publiek debat
• Het koest houden van critici, die vinden dat de universiteit anders elitair of – in het geval van de fiscale dubbele petten – vagelijk sinister is
• …?

Ik denk dat de kwestie van openbaarheid zal afhangen van een combinatie van factoren, en het doel van een bepaalde bijeenkomst. Er is niets mis met openbaarheid – sterker, soms is openbaar juist goed – maar een klakkeloze assumptie dat alles, altijd maar de wijde wereld in moet is echt onwenselijk. Het is hartstikke leuk dat we tegenwoordig via Zoom kunnen werken; een ‘bolwerk van vrijheid’ (zoals de Universiteit Leiden zich pleegt te noemen) houdt echter ook in dat je soms in vertrouwen kunt werken. Soms moeten de camera’s uit kunnen. Overigens zag ik het belang hiervan een paar maanden terug bevestigd bij een voordracht in Amsterdam, waar een deelnemer uit Noord-Korea* zijn inzichten over internationale verschillen in belastingmoraal pas deelde na te hebben gecheckt dat e.e.a. niet werd vastgelegd. Strekking van zijn kritische betoog was dat de morele discussies over belastingweigering in dat land wezenlijk anders zijn dan hier: “Jij hebt het steeds over “ziekenhuizen-en-wegen” maar dat is niet wat wij terugkrijgen voor onze belastingcenten. Bij ons speelt corruptie, onderdrukking en een wapenwedloop.” Deze zeer terechte aanvulling was niet gedeeld in een vissenkom-college.

Enfin, wordt ongetwijfeld vervolgd. Iets zegt me dat mijn ouderwetse kijk over de rol van wetenschappelijke privacy tot discussie/problemen gaat leiden. Ik houd u op de hoogte.

* De casus is echt maar geanonimiseerd.

***