Op 12 september 2019 stelden D66 en SP een reeks Kamervragen over de deelname door ambtenaren aan “belastingcommissies van lobbyclubs van buitenlandse bedrijven”. De teneur van de vragen (het zijn er 36) is dat de betrokkenheid van Nederlandse ambtenaren bij lobbyorganisaties problematisch is met het oog op de onafhankelijkheid en het risico van belangenverstrengeling. Ik zal de vragen hier niet herhalen; het wantrouwen (dat begrijpelijk is, maar slechts ten dele terecht) spat er in elk geval vanaf.

De thematiek van de fiscale lobby speelt al langer. Dit past binnen de bredere discussie over maatschappelijk skepsis t.a.v. multinationals en hun invloed op het overheidsbeleid (cf. in optima forma Unilever). Dit wordt in de hand gewerkt door (a) de geheimzinnigheid in het algemeen; en (b) de concrete gevallen die nu via WOB-procedures bekend worden, waar bedrijven daadwerkelijk een dikke vinger in de fiscale pap bleken te hebben (Shell). De angst voor de lange arm van de beursgenoteerden is niet hypothetisch.

De roep om meer openheid is niet zonder problemen. Los van de praktische vragen (lobbyregister? overleggen met de deur open?), bestaat een fundamenteel inzicht over de legitimiteit van het fenomeen van de lobby als zodanig. De 36 vragen zijn niet neutraal, en het wantrouwen richting het bedrijfsleven stuit sommigen (‘rechts’) tegen de borst. Onlangs bracht VVD’er Klaas Dijkhoff een curieus nostalgisch filmpje naar buiten over Philips, die vroeger zo goed zorgde voor het goede volk (maatschappelijk verantwoord ondernemen noemen we dat nu). Na de opmerkelijke liquidatieverlies-triomf van GroenLinks, sta ik nergens meer van te kijken. Het was een warm-&-pluizig feel good verhaal, maar goed, het onderliggende punt – bedrijven zijn belangrijk voor de maatschappij – is natuurlijk terecht. Is er zoveel op tegen als datzelfde bedrijfsleven voor zijn eigen belangen strijdt?

Terzijde: de lobby op rechts is imposant, maar ook links kent de weg in de Haagse wandelgangen. Fiscale ngo’s hebben – dat is, naar mijn idee – juist bovengemiddeld veel invloed, wat ik geheel wijt aan de kwaliteit van de mensen die voor deze ngo’s werken. O, en voor de duidelijkheid: Artikel104.nl doet bij gelegenheid ook aan lobbyen. Meest recentelijk (maar dat was alweer in 2014) over het publiceren van tax rulings. Jazeker, you heard that here first! Zo met het nieuwe APA/ATR-beleid blijken wij minstens even succesvol als AmCham & Co.

Tweede Kamerdebat – Lobby

Tijdens de vergadering van de Tweede Kamer op 13 juni 2019, is uitgebreid gesproken over het onderwerp belastingontwijking. Het is best een lezenswaardig verhaal, met Kamerlid Van Otterloo (50PLUS) die zichzelf omschrijft als een “opgelapte maagd” en een uitgebreide kip-metafoor van Renske Leijten. Hieronder een sfeerimpressie.

We beginnen bij Van Weyenberg (D66), gevolgd door Leijten (SP).
Let op: De volledige tekst is hier te vinden.

” AmCham is een lobbyorganisatie van bedrijven met banden in de VS. Dat daarmee wordt gepraat door de overheid vind ik prima. Bedrijven zijn niet vies. Het is prima om daarmee te praten en daarna beslist de politiek. Maar nu heeft AmCham ook een belastingcomité dat tot doel heeft — ik probeer het maar te vertalen in het Nederlands — om eigenlijk te waarschuwen en te signaleren wanneer belastingvoorstellen misschien toch slecht zijn voor bedrijven. Wat schetst dan mijn verbazing? Dat ik in de lange openbare ledenlijst niet alleen allerlei mensen van bedrijven — prima, iedereen mag lobbyen — tegenkom, maar ook iemand namens de Nederlandse overheid, namens het NFIA. Ik zal de naam niet voorlezen, hoewel die wel is te vinden maar daar gaat het mij nu helemaal niet om. Is de staatssecretaris het wel met D66 eens dat je de rollen moet scheiden en dat er geen ambtenaren in belastingcomités van lobbyclubs moeten zitten? (…)

Het staat elke organisatie vrij om te lobbyen voor wat zij verstandig vindt. Het is dan aan ons om daar wel of niet naar te luisteren. Het valt mij wel op dat wij — los van een aantal organisaties; ik zag net de heer Merkies zitten — van mensen uit de belastingwereld zelden het advies krijgen om ergens een knopje nog wat dichter te draaien, omdat er veel gebruik van wordt gemaakt. Ik ben het in die zin met u eens dat ik bijna de volgende vraag aan de staatssecretaris zou willen stellen. Wij hebben in dit land ethische hackers. Kunnen we eigenlijk niet een paar belastinghackers inhuren die de Belastingdienst ondersteunen door te kijken welke truc zij nog zouden kunnen bedenken om onder een bepaalde belastingmaatregel uit te komen? Ik weet dat een aantal ngo’s die rol al spelen. Maar als de staatssecretaris zegt “‘doe mij er ook een paar in dienst bij de Belastingdienst”‘ — misschien doen de ambtenaren het wel zelf — dan ben ik daar wel voor. Wij hebben hier immers wel geleerd dat we moeten uitgaan van maximale creativiteit bij adviseurs. Daar moeten we dus goed op voorbereid zijn. (…)

Ik denk dat het heel belangrijk is dat bedrijven zich realiseren dat zij werken in een omgeving met open grenzen, met internationale handel, met heel veel voordelen. (…) Bedrijven moeten zich realiseren dat daarbij hoort dat je ook netjes belasting betaalt. Dat lijkt me heel verstandig. Sterker nog, ik denk dat het ook buitengewoon stom is om als bedrijfsleven te denken dat je elke keer met dreigementen tot het putje kunt gaan. Ik weet ook dat veel bedrijven dat ook niet willen. Want die willen onderdeel van Nederland zijn. En dan word je niet, en je hebt ook geen draagvlak, als je de hele tijd denkt dat belastingregels voor iedereen gelden maar dat die voor jou het beste nul kunnen zijn.”

“Ik steun de opmerking van de heer Van Weyenberg dat er rolzuiverheid moet zijn, dat je als ambtenaar geen lid van een lobbyorganisatie moet zijn, zeker niet als ambtenaar in die functie. Ik pleit eigenlijk al veel langer voor een wat striktere scheiding in die hele belastingadvieshoek. De AmCham, VNO-NCW en de NOB zijn eigenlijk allemaal met dezelfde boodschap op stap. Die lopen allemaal het ministerie eindeloos plat. Ik pleit voor het innemen van een restrictievere houding. Waarom steunt hij dat dan niet?”

“Om te beginnen, ik vind dat het iedereen vrij staat om zijn inbreng bij de overheid te doen. Dat moet transparant gebeuren. De ledenlijst van de AmCham is heel transparant. Dat vind ik netjes. Zo hoort het ook. Ik vind dat mensen het recht hebben om dat te doen. Ik ga ervan uit dat de Belastingdienst, het ministerie van Financiën, hier natuurlijk niet op één been staat, dat men ook luistert naar criticasters, naar ngo’s, naar Tax Justice, dat men ook die rapporten op waarde schat. Dat probeer ik zelf ook altijd te doen. Daarbij zeg ik wel dat heel veel adviezen, met name de adviezen die we van de NOB krijgen, vooral gaan over de wetstechniek. Dat vind ik alleen maar goed. Met een heldere, begrijpelijke wet zonder technische onduidelijkheden is iedereen geholpen. Maar u hebt gelijk: de lobby voor minder belastingen is heel groot. Maar tegelijkertijd zie ik ook dat mensen steeds vaker zeggen: wacht eens even; je hoort gewoon eerlijk belasting te betalen. Ik zie een toename op dat punt. Dan hebben we initiatiefwetten en ook allerlei voorstellen van het kabinet. Ik roep het kabinet dus op om echt niet alleen maar met vertegenwoordigers van bedrijven te praten. Volgens mij doen deze staatssecretaris en het ministerie dat ook niet. “

“Nee, het is absoluut waar dat er iets veranderd is, niet in de publieke opinie, want ik denk dat die altijd heeft gezegd “‘hoezo betalen wij wel automatisch belasting en doen grote bedrijven of de echt rijken der aarde dat niet?”‘, maar dat hier de taal en de toon veranderd is. Zelfs de VVD klopt zich op de borst dat ze er alles aan doen. Nou, wij weten zelf natuurlijk ook wel hoeveel ze tegenhouden. Maar goed, ze pronkt in ieder geval met veren die niet de hare zijn. Dan moet je ook wel duidelijk zijn als je nu zegt: we gaan zo’n commissie instellen. Feitelijk weten we het al, hè? Van Raan zei ook: het is eigenlijk een samenvatting van al die rapporten die we al hebben gehad, van SOMO, Tax Justice, Oxfam Novib. Vindt u nou dat die commissie als het gaat over rolzuiverheid niet bevolkt moet worden met allemaal mensen met belangen of juist uit die belangengroepen?”

Gebrek aan balans in de belastinglobby 1.0?

Los van de intrigerende vraag naar “ethische belastinghackers” is duidelijk dat zowel D66 als de SP de mogelijkheid voor burgers om te lobbyen onderschrijven. Waar het de Kamerleden vooral om gaat, is de (beweerdelijk) eenzijdige belastinglobby. Groepen als AmCham en de NOB zijn – wederom: naar verluidt – heel vocaal terwijl andere maatschappelijke perspectieven uit blijven. Het Tax Justice Netwerk (TJN), Oxfam Novib en vergelijkbare organisaties staan vaak in de krant, maar meestal zonder uitgebreide technische analyse (belangrijke uitzondering: het liquidatieverlies-triomf van GroenLinks). Lobbygroepen van het bedrijfsleven hebben beter zicht op de praktische gevolgens van regels (ze staan met de poten in de modder). Dit maakt dat deze lobbygroepen soms meer impact hebben op de politieke en beleidsmatige besluitvorming. Knowledge is power.

Het NFIA: de vlees geworden “koopman”

Naar aanleiding van het Kamerdebat, stuurde Wiebes (in zijn huidige incarnatie als Minister EZK) een kamerbrief over de deelname van het NFIA in de tax committee van AmCham. Dit was op 2 juli 2019. In deze brief wordt de rol van het NFIA besproken; er is nauw contact met verschillende organisaties (waaronder ook AmCham), mede met het oog op de “signaalfunctie” van het NFIA. Wiebes schrijft in dit verband:

“NFIA denkt bijvoorbeeld niet mee over lobbyactiviteiten. De NFIA is ook hierin transparant en daarom wordt de deelname ook gemeld op websites. Om de rol van de NFIA voor iedereen te verduidelijken zal vanaf nu, bijvoorbeeld ook op de website van de AmCham, expliciet worden opgenomen dat de NFIA bij dit type overleggen de rol van toehoorder heeft.”

Een korte blik op de AmCham site leert dat het NFIA inderdaad de status van “(observer)” heeft. Maar wat dat in de praktijk inhoudt… ik heb geen idee. Achterin zitten en mond dicht? Dat lijkt me niet heel zinnig. Dat de medewerkers van het NFIA niet zelf ter plaatse gaan lobbying, is evident. Misschien is het NFIA dan de belobby’de partij? En zo ja, maakt het echt uit op welke borrel of aan welke tafel het gelobby plaats heeft? Als AmCham op bezoek komt bij EZK dan is dat ook in een besloten setting.

Leer van de vrijmetselaren

Dat D66 en de SP deze vragen stellen, vind ik op zich terecht. Er moet meer openheid komen over de lobby, zoveel is duidelijk. Het is nu aan de Minister om een goed antwoord te dichten, waarbij – idealiter – wordt stilgestaan bij zowel de positieve als de negatieve aspecten die samengaan met de belastinglobby. Het is ook tijd om te differentieren tussen verschillende lobbyorganisaties. Weet iedereen bijvoorbeeld dat AmCham tegen de afschaffing van de dividendbelasting pleitte?

Bij ons in Leiden houdt de vrijmetselaarsloge om de zoveel tijd een open dag. Zo wordt de broederschap van elke mystiek ontdaan. Of dat per se goed is, weet ik trouwens niet. Maar als openheid zelfs de vrijmetselaren kan normaliseren, dan is er zeker weten hoop voor onze fiscale lobbygezelschappen!

***

NB – op 19 september 2019 is dit stuk bewerkt. Het betreft aanvullingen in het eerste deel van de blog.

Foto door Gregory via Flickr.com onder Creative Commons licentie.