Op 23 mei 2019 zijn de Europese Verkiezingen. In Huize Gunn viel de Kandidatenlijst vanochtend op de mat. Het belastingrecht is dit keer een belangrijk onderwerp (zie NLFiscaal voor een standpuntenoverzicht), meer – wellicht – dan in voorgaande jaren. In het hele continent zoeken politici naar zeepkisten! Artikel104.nl sprak met Dirk-Jan Koch (hoogleraar Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking aan de Radboud Universiteit en tevens grondstoffengezant bij het Ministerie van Buitenlandse Zaken). Hij is de nummer vier voor GroenLinks, en maakt dus goede kans op een zetel. We troffen elkaar onder het genot van koffie en een Haagse Kakker.

[Anna Gunn:] Belastingontwijking is momenteel hot, ook bij GroenLinks. Waarom besteden jullie zoveel aandacht aan dit onderwerp?

[Dirk-Jan Koch]: De afgelopen decennia hebben we gezien dat dat de statutaire belastingen voor bedrijven enorm gedaald zijn, volgens de OESO van gemiddeld bijna 30% naar iets meer dan 20%. Dit komt onder andere door het verminderen van de winstbelasting, ook in Nederland zien we dat deze weer naar beneden gaat. Daar reageren andere landen dan weer op, en zo kom je in een neerwaartse spiraal. Terwijl de globalisering juist steeds meer publieke investeringen vergt (in omscholing, in vangnetten om klappen op te vangen) zien we dat er weinig ruimte is voor deze investeringen in onze samenleving. Deze race naar de bodem kan alleen door collectieve actie gestopt worden, en daar kiest GroenLinks voor. Ik vind trouwens niet dat Europa een soort van superstaat moet worden.  Het gaat wat mij betreft niet om minder or meer Europa, maar een ander Europa. Wat lokaal of nationaal geregeld kan worden (afvalheffingen en dergelijke) moeten we vooral lokaal doen, maar als zaken een grensoverstijgende implicaties hebben, zoals de rulings van belastingdiensten, dan zou dat Europees geregeld moeten worden. En dan moet daar ook bij gekwalificeerde meerderheid over gestemd kunnen worden, en niet met unanimiteit.

GroenLinks profileert zich steeds nadrukkelijker in het belastingdebat. Welke wapenfeiten zijn er tot nu toe?

De Groenen hebben meerdere baanbrekende studies uit laten voeren naar belastingontwijking door multinationals, o.a. Ikea. Deze studies hebben bijgedragen aan het bewustzijn dat er problemen zijn met de huidige manier van globalisering. Terwijl het koffiebarretje op de hoek het volle pond belasting betaalt, houden multiationals zich regelmatig niet aan de geest van de wet. Uit een andere studie van de Groenen, over de effectieve tax rate (hoeveel belasting betalen bedrijven nu echt), bleek deze veel lager te liggen dan de wettelijk vastgestelde tarieven.

De Staatssecretaris van Financiën reageerde negatief op het laatste rapport. Er worden vraagtekens gezet bij de berekeningsmethode. Wil je hier een reactie op geven?

Naast mijn werk bij Buitenlandse Zaken ben ik tevens bijzonder hoogleraar aan de Radboud Universiteit (Buitenlande Handel en Ontwikkelingssamenwerking). Een van de onderzoeken die ik daar heb uitgevoerd is naar de kwaliteit van dit type studies die belastingontwijking constateren (i.s.m. Anna Gunn en Francis Weyzig). Wat ons opviel is dat de studies gemiddeld genomen wel degelijk zijn, maar dat met name de data-beschikbaarheid een probleem is. Nu bekritiseert het Ministerie van Financiën veel van deze belastingontwijkingstudies, omdat ze geen goede data zouden gebruiken. Dan denk ik: ‘Lekker makkelijk MinFin: jullie zitten op die data, waarom zoeken jullie dat dan niet uit? Jullie hebben er toch ook belang bij dat je goed weet wat nou precies de effectieve belastingdruk is?’. Ik zie dat die onderzoekscultuur bij het Ministerie van Financiën matig is. Andere ministeries hebben echt onafhankelijke inspectiediensten, adviesraden en onderzoeksdirecties, maar bij MinFin ontbreekt dat grotendeels.

Je bent zelf geen fiscalist. Welke ervaring heb je op het vlak van het belastingrecht?

Vanuit mijn werk bij Buitenlandse Zaken (als grondstoffengezant) ben ik nauw betrokken geweest bij belastingvraagstukken, zo heb ik een aantal jaren in het bestuur gezeten van het Extractive Industries Transparency Initiative en was in Nederland voorzitter daarvan. Dit is een initiatief dat zich inzet tegen corruptie door overheden en voor het transparanter maken van de belastingafdrachten van de olie-, gas- en mijnbouwindustrie. Ik heb me ingezet voor rechtvaardige belastingafdrachten van deze bedrijven in de landen waar ze de grondstoffen uit de grond halen. Ik vond het nogal dubbel dat enerzijds de Nederlandse overheid financiële hulp aan die overheden in ontwikkelingslanden gaf, maar dat anderzijds winsten die die bedrijven in die landen maakten niet juist werden belast. Uit onderzoek dat we hebben laten uitvoeren bleek dat veel van die mijnbouwbedrijven Nederland gebruikte als doorstroomland richting belastingparadijzen.

Is Nederland een “belastingparadijs”?

Nederland faciliteert in ieder geval financiële stromen naar belastingparadijzen. Omdat ik zelf zeven jaar in Afrika heb gewoond snap ik wat dat in de praktijk inhoudt: dat houdt in dat burgers in landen die veel grondstoffen hebben daar weinig van terug zien. Natuurlijk komt dat door corrupte overheden daar, maar ook omdat dat geld ergens naartoe kan vloeien, en Nederland is daar vaak een schakel in. Zo hebben brievenbusfirma’s in Nederland het mogelijk gemaakt dat honderden miljoen dollars uit Congo in de rook opgingen. Zelf zal ik me altijd inzetten dat bedrijven daar belasting betalen waar ze hun winsten maken. Ik heb een broertje dood aan allerhande financiële constructies die niet gebaseerd zijn op reële activiteiten. Dat is geen duurzaam model, uiteindelijk ook niet voor bedrijven trouwens. Zij kunnen op lange termijn niet functioneren in gebieden waar te weinig publieke investeringen plaatsvinden.

Toch levert de Nederlandse brievenbussector ook wat op. Zijn anti-misbruikmaatregelen niet verschrikkelijk slecht voor het vestigingsklimaat?

Ik zie dit een beetje als het kiloknaller probleem. Wil je nou echt de goedkoopste hamburger ter wereld produceren, terwijl je veel kosten die je genereert buiten beschouwing laat ‘omdat het mag’? Dat je maar even je ogen dichtknijpt terwijl je weet dat voor het veevoer massale ontbossing plaatsvindt? Dat hormonen terecht komen in het vlees? Uiteindelijk wordt de samenleving wel met de kosten daarvan gepresenteerd. Zo zit het ook met vestigingsklimaat. Volgens mij heeft Nederland veel te bieden aan internationale financiële instellingen, of het nu om een goed opgeleide bevolking of goede internationale scholen gaat. Daar moeten we op concurreren, en we moeten niet willen concurreren met nog mooiere loopholes.

Een ander belangrijk dossier is dat van de ‘digitaksen’. Hoe sta jij in de discussie over de digitale economie?

Het belasten van internationaal opererende, digitale bedrijven is een van de grote uitdagingen die de EU bij uitstek zou moeten aangaan. Maar momenteel faalt de EU grandioos. Het voorstel van de Europese Commissie is keer op keer door de ministers van financiën afgezwakt, uitgesteld en uiteindelijk geparkeerd. Het vetorecht bij de besluitvorming hierover zit daadkracht in de weg. Daardoor zitten we nu met de situatie dat Apple, Facebook, Amazon nog steeds nauwelijks belasting afdragen in de EU. Dat landen dit in hun eentje gaan doen is beter dan niets, maar het is triest als het niet lukt om dit soort zaken in een interne markt samen te regelen.

De afgelopen jaren is de Europese Commissie vrij ver gegaan in haar staatssteunonderzoeken. Ze lijkt macht naar zich toe te trekken. Is dit een probleem, gelet op de verdeling van bevoegdheden binnen de EU?

We mogen de Commissie dankbaar zijn voor het openen van staatssteunonderzoeken naar de grootste belastingontwijkers. Zonder dit zou bijvoorbeeld Apple gewoon zijn weggekomen met een effectief belastingtarief van 0,005% in Ierland en via dat land 13 miljard euro aan oneerlijke belastingvoordelen hebben gekregen. De staatssteunroute is niet ideaal, maar zolang de lidstaten het laten afweten om grote stappen te zetten naar een geharmoniseerde grondslag voor de winstbelasting en een minimumtarief, is het goed als de Commissie al haar instrumenten gebruikt om belastingontwijking van multinationals daadkrachtig tegen te gaan. Als de Commissie meer mankracht gebruikt voor het opsporen van illegale belastingregimes en meer stelselmatig in plaats van ad hoc te werk gaat, kan dit de Europese belastingbetaler miljarden aan extra belastingopbrengsten opleveren.

Tot slot, welk advies zou jij aan fiscalisten willen meegeven?

We moeten naar een meer verantwoorde globalisering (waar dan ook minder populistische woede tegen is) en daar heeft iedereen een rol in te spelen, zeker fiscalisten! Ik zie dat het debat over belasting echt aan het veranderen is. Vroeger werd er vaak gekeken naar wat juridisch mogelijk is, en nu wordt toch van fiscalisten verwacht dat ze ook kijken naar wat maatschappelijk mogelijk is. Dit is wel even een shift in denken voor veel fiscalisten, want daar zijn ze weinig in getraind. Het is denk ik van belang is dat de nieuwe generatie fiscalisten ook in hun studie naar ethische dilemma’s kijkt die daar uit voortvloeien. Niet alles wat mag, hoeft.

***