Vier jaar na het begin van het BEPS-project waart het spook van het ethiekdebat nog altijd door Europa. En het einde is nog niet in zicht. Sterker nog, de discussie lijkt alleen maar heftiger te worden. Na een reeks van fiscale schandalen (o.a. Apple, Starbucks, Panama Papers, het APA/ATR-beleid, brievenbussen) eist het publiek maatregelen. De vraag is echter: welke? 

Het maatschappelijk middenveld – dat zijn m.n. de ngo’s en politieke partijen – als ook internationale spelers zoals de OESO en de EU, dragen verschillende oplossingen aan. Betere regels (BEPS, ATAD), parlementaire onderzoeken, samenwerking en vooral veel meer transparantie (o.a. publieke country-by-country reporting, Tax Transparency Benchmark). Daarnaast wordt een appèl gedaan op het ethisch besef van de belastingplichtigen. Zoals de Britse MP en deeltijd-inquisiteur Margaret Hodge al zei: “We’re not accusing you of being illegal, we’re accusing you of being immoral.” Belastingethiek is niet weg te denken uit het publieke debat.

Tijden veranderen (maar hoe?)

Kan de fiscaliteit een bijdrage leveren aan het fiscaal-ethisch reveil? Ik zou “ja natuurlijk!” willen roepen, maar een dergelijke bijdrage is niet vanzelfsprekend. De sector is rijk geworden met belastingontwijking, althans voor een deel, en geniet daarom weinig geloofwaardigheid in de ogen van gewone mensen. Maar het is te makkelijk om cynisch te zijn. Er zijn genoeg vakbroeders die inzien dat de tijd van het ongegeneerd ontwijken voorbij is en die daar helemaal niet rouwig om zijn. Wel rijzen tal van (praktische) problemen rondom de toekomst van het fiscale landschap. De vraag naar belastingethiek speelt hierbij zeker een rol.

Tips & Tricks

Ik merk dat steeds meer fiscalisten oog hebben voor ethische vraagstukken. Een goede zaak! De fair share moet werkbare ‘handen en voeten’ krijgen. In het onderstaande geef ik daarom enkele, op praktijkervaringen gebaseerde, suggesties en aanknopingspunten voor een vaktechnisch overleg (VTO), een brainstormsessie of workshop over belastingethiek. Het uitkristalliseren van dit thema – dat is de vertaalslag van ethische theorie naar de fiscale praktijk – zal namelijk op de fiscale werkvloer moeten gebeuren.

Waar kun je zoal op letten?

• Waarom staat fiscale ethiek op de agenda? – Elk overleg over fiscale ethiek zou moeten beginnen met de vraag naar relevantie. Laat de voorzitter of, nog beter, de deelnemer met de meeste senioriteit (meestal niet dezelfde persoon), maar vertellen waarom ethiek het belangrijk is. Als hij dat niet wil of kan, haal het onderwerp dan van de agenda. Bij dit thema geldt: graag of niet. Er zijn genoeg andere onderwerpen om de agenda mee te vullen.

• Definieer kernbegrippen – Het zweefgehalte van een discussie kan beperkt worden door het definiëren van kernbegrippen. Als iemand het heeft over “deugdenethiek” of het “categorisch imperatief”, wat bedoelt zij dan?* Het mooie aan ethiek is dat je met kinderlijke openheid kunt vragen om verduidelijking zonder de indruk te wekken dat je de stukken niet hebt gelezen. Verberg je desnoods achter de Socratische methode.

• De kleren van de keizer – Als iemand begint met het name droppen van filosofen, vraag dan eens naar de meerwaarde daarvan voor het debat. “Waarom begin je opeens over Bentham?” of “Wat Hegel ermee te maken heeft?” De Wikipedia-filosoof (dat is een bluffer die duur doet over klassiekers die hij zelf niet heeft gelezen) valt door de mand. 
  

• Zoek naar concrete voorbeelden – Wie het gezweef nog verder aan banden wil leggen, moest eens nadenken over het gebruik van voorbeelden. Echt dilemma’s (“ik moest en klant adviseren over… en die moest de afweging maken of…”) liggen het meest voor de hand, maar denk tevens aan:
  • Ethiek in niet-fiscale contexten (bijv. csr);
  • De stand van het publieke debat;
  • De houding van de Belastingdienst;
  • Ervaringen uit het buitenland;
  • Een externe spreker;
  • Hypothetische casussen (mits niet te vergezocht).

• Temper de agressie, zoek de gulden middenweg – Het debat over fiscale ethiek wordt gekenschetst door extremen. Kreten als “onzin”, “absurd”, “belachelijk”, “schijnheilig” of “gevaarlijk” vliegen met enig regelmaat over de tafel. Ik heb jarenlang de gospel van fiscale staatssteun verspreid – doorgaans geen goed nieuws voor belastingplichtigen – maar de negatieve reacties in dat kader zijn NIETS vergeleken de opgekropte woede als het om ethiek gaat. De emoties lopen in het tweede geval vaak (te) hoog op. En dit brengt mij tot de volgende suggestie.

• Stel een Advocaat van de Duivel aan! – Bij het proces omtrent de heiligverklaring maakte de Katholieke Kerk vroeger gebruik van een zogeheten advocatus diaboli, die het tegengeluid moest geven door op zoek te gaan naar de zwakke plekken in de zaak pro de kandidaat-heilige. Wat mij betreft zou elke organisatie een Advocaat van de Duivel moeten hebben, want daarmee wordt tegenspraak, ook op ethisch vlak, geïnstitutionaliseerd – geen overbodige luxe.

• De Happé-regel – Sommigen noemen Prof. Richard Happé de belangrijkste fiscaal-filosoof van Nederland. Ik wil een aantal anderen niet tekort doen, dus zover zal ik niet gaan. Maar betrokkene verdient wél een eigen stelregel: Een ethiek-VTO waar Happé niet genoemd wordt mist inbedding in de Nederlandse vakliteratuur. Stel desnoods iemand aan die de vakliteratuur in de gaten houdt en zorg ervoor dat deelnemers zich voldoende bewust zijn over de ontwikkelingen in de vakbladen. Het staat zo stom als kernliteratuur over het hoofd wordt gezien…

• Het is niet erg om er (in deze fase van het debat) niet helemaal uit te komen; consensus is onhaalbaar – Als laatste punt, de kans dat een ethiekdiscussie wordt afgesloten met een glasheldere conclusie, is nagenoeg nihil. Zelfs met de voorbeelden, zero-tolerance voor b*llsh*t en een secure afbakening van het speelveld, moet rekening gehouden worden met ‘losse eindjes’. Tot nader order is dit gewoon een fact of life, dat beter benoemd kan worden. Een ethiekdiscussie die eindigt met de woorden “let’s agree to disagree” is uitdrukkelijk niet mislukt want het scherp stellen van argumenten over en weer heeft op zich al meerwaarde. 

Tot zover de bij mij beschikbare wijsheid. Aanvullingen ontvang ik graag via de Comments of per email (anna@artikel104.nl).

***

* Meestal zijn het sprekers die dit soort kreten gebruiken en niet de toehoorders. Het advies blijft onverminderd van kracht.