“Veel mensen vinden hybride leningen agressief en dus onethisch. Maar wat als ze zouden weten dat bepaalde landen – ook Nederland – actief meewerken aan dit soort belastingstructuren? Deze landen zijn op de hoogte van de ‘loopholes’ maar doen niets! Sterker nog, in Nederland waren er eerst maatregelen tegen hybride leningen, maar die zijn na een paar jaar teruggedraaid. Nu zijn hybride leningen gewoon weer mogelijk. Stel dat het grote publiek dit allemaal wist… Werden de zogenaamd “onethische” multinationals dan nog steeds boos aangekeken?”

Aan het woord is (de door mij vrijelijk geparafraseerde) Prof. dr. Frank Engelen, hoogleraar belastingrecht aan de Universiteit Leiden en partner bij PwC. Hij reageert op de lezing die zijn universitaire collega Prof. dr. Tanja Bender onlangs gaf in het Academiegebouw te Leiden. Deze lezing ging over “Corporate Social Responsibility” (CSR) bij belastingzaken. Bender concludeerde – dit is heel kort door de bocht – dat fiscale CSR enkele moeilijke vragen opwerpt, maar dat er wél aanknopingspunten zijn voor de ethische toetsing van belastingstructuren (zie ook hier). Dit zijn wat mij betreft hoopvolle bevindingen.

Engelen was – zoals dat hoort bij een reactie – tamelijk kritisch. Hoewel hij van mening is dat bedrijven “vanzelf” minder agressief worden als gevolg van de toegenomen transparantie verplichtingen (bijv. Country-by-Country reporting), verwerpt hij het concept van een “fair share” dat het bedrijfsleven op ethische gronden zou moeten bijdragen aan de maatschappij. “Fair” is een subjectief en tijdsgebonden begrip. Wat moet je daar nou mee? Voorts zet hij kanttekeningen bij de (in zijn ogen) eenzijdige publieke fixatie op het gedrag van multinationals. Het was in dit verband dat de “wat als de mensen het zouden weten”- vraag opkwam.

Hieronder mijn reactie.

Waarom is het publiek boos?

Dat de fiscale structuren van multinationals onder druk staan is helder. De kritiek komt van verschillende kanten: NGO’s, politieke partijen, de Europese Commissie, de media en de “man van de straat” (m/v). Deze kritiek is niet eenduidig. Zo is het debat over brievenbusmaatschappijen wezenlijk anders dan bijvoorbeeld de discussie over Nederlandse grondslagerosie. Weer anders is de onvrede over “geheime afspraken” (in fiscale kringen bekend als APA/ATR’s) of de impact van het Nederlands verdragennetwerk op ontwikkelingslanden.

Volgens Engelen leeft ten onrechte het beeld van een zwakke Belastingdienst die het aflegt tegen een cortège van senior tax partners. Hij bracht het wat prozaïscher maar deze urban myth is absoluut herkenbaar. Toen ik studeerde deed het verhaal de ronde dat de toptalenten nooit bij de overheid belandden. Bij gebrek aan geld en snoepreisjes kon de Belastingdienst de beste studenten nooit behouden. Het was – zo wisten we – om deze reden dat geen van ons door de fiscus ge-headhunt was.* Dat was heel vervelend want zonder ons was de grondslag ten dode opgeschreven…

Hoewel het laatste uiteindelijk meeviel, zijn er opvallend veel mensen die geloven dat de fiscus zielig is. Ambtenaren met elk één net hemd (geruit en met korte mouwen) en de gratis wettenbundel van Loyens&Loeff. Welnu, ik kan de lezer verzekeren dat dit beeld onjuist is. Met stille trom maakt de fiscus al jaren met succes werk van verschillende vormen van misbruik (denk bijvoorbeeld aan high-profile zaken van de zwartspaarders of de scheepvaarts-CV’s). Met de fiscus zélf is weinig mis. Het is dus geen verrassing dat de loophole-vraag eigenlijk niet over de fiscus gaat, maar over het optreden van de wetgever. De Belastingdienst kan nog zo sterk zijn: hij moet wel de juiste fiscale wapens hebben. Het toestaan van loopholes is als het nat maken van het buskruit. De vraag die de burger zich zal stellen is daarom hoe het bestaat dat de Staat meewerkt aan fiscale agressie. Het blijft vreemd.

Two wrongs don’t make a right

Wordt de negativiteit jegens het bedrijsleven minder wanneer blijkt dat ook de Staat dus boter op het hoofd heeft? Ik heb de problematiek aan familie en vrienden voorgelegd en ik kan u verzekeren, het antwoord is ‘nee’. Het voorbeeld met de Nederlandse hybride leningen (waar de loophole met opzet werd geherïntroduceerd) verschilt niet wezenlijk van de problematiek van agressieve tax rulings. In beide gevallen stemt de Staat expliciet in met fiscale agressie. De ervaring met Starbucks – waar de rol van de fiscus goed in beeld was – leert echter dat in zo’n geval het publiek boos blijft op de agressieve multinational, niettegenstaande het feit dat de Staat meeging met de agressie. Daarbij, als de Staat een sluiproute opent dan wil dat net meteen zeggen dat belastingplichtigen er per se gebruik van hoeven te maken. Dat is nou het hele punt van CSR. Vrij naar Margaret Hodge: ook als structuren 100% legaal zijn kunnen onethisch blijken.

De prangende vraag is waarom de Staat der Nederlanden agressieve tax planning met loopholes faciliteert. Het is toch heel vreemd, zullen de mensen denken. Er komen vragen op: Wordt Nederland nou beter van die loopholes? Of hebben vooral de CEO’s en de adviseurs profijt? Welke rol speelde de corporate lobby (bijv. VNO-NCW of de NOB)? Of het fenomeen van de dubbele petten? Het is allemaal heel cynisch, maar vergeet niet dat het maatschappelijke vertrouwen in multinationals momenteel bijzonder laag is. Eén van de redenen waarom de agressiediscussie zoveel vaart kreeg is omdat het beeld van foute multinationals past in het denkkader ontstaan rondom de financiële instellingen en banken alsmede de schandalig hoge topbeloningen. De vraag die de burger zich in relatie tot de hybride leningen stelt is daarom waarschijnlijk: Loopt de politiek nou alwéér aan het lijntje van het grootkapitaal?

***

* In werkelijkheid gold rond die tijd een vacaturestop bij de fiscus. Daar kwamen we later achter.